Onečišćenje zraka - problem koji nismo riješili ni u 2023.

Stand: 28.11.2023, 16:16 Uhr

Maja Marić, Filip Slavković, Boris Rabrenović

Kvaliteta zraka, tema koja je uvijek malo aktualnija zimi, kada intenzivnije grijemo kuće i stanove, a mnogi gradovi su sve češće obavijen maglom i – smogom. EU upravo priprema strože propise za kontrolu kvalitete zraka, saznaje kolega Filip Slavković, a na Balkanu se građanske inicijative trude da doprinesu smanjenju zagađenja, iako gradovi u regiji uvijek visoko kotiraju na ljestvicama onečišćenosti. Stručnjak za kvalitet zraka Martin Tais objašnjava što se po tom pitanju može poduzeti.

Klimatske promjene ne prestaju biti goruća tema - to često čujemo u medijima. Što bi trebalo biti nešto kao suptilna šala na račun na klimatskih promjena.

Ali sada ozbiljno - Europa postaje sve svjesnija klimatskih promjena i posljedica koje one sa sobom donose. Lancet Countdown, organizacija koja se bavi pitanjem zdravlja i mjerama kojim bi vlade trebala reagirati na klimatske promene, objavila je izvještaj u kojem se procjenjuje da su toplotni udari zadnjih par godina, rezultirali povećanjem smrtnih slučajeva - procijenjenih 62.000 u ljeto 2022.

Ovaj izvještaj dolazi samo nekoliko tjedana prije početka Konferencije Ujedinjenih nacija o klimatskim promjenama 2023 koja se održava u Dubaiju. Svjetski lideri spremaju se raspravljati o stanju vezanom za ove promjene, i to u godini ekstremnih vremenskih prilika u kojima su srušeni mnogi dosadašnji klimatski rekordi.

A nakon klimatskih promjena, ili bolje da kažem već i prije klimatskih promjena, tu je bilo i zagađenje zraka. Od nekadašnjih kiselih kiša, preko smoga pa sve do nečistih čestica čije se količine mjere na dnevnoj razini. Za klimatske promjene znamo da dugotrajno donose teže uvjete za život. A za onečišćen zrak znamo da može čak i istog dana izravno utjecati na zdravstveno stanje svakog pojedinca koji u njemu boravi.

Kraj novembra ili studenog, kao što mu i ime kaže, većem dijelu Europe uglavnom donosi puno kiše i hladnije dane te intenzivnije grijanje u kućama i stanovima a mnogi gradovi su sve češće i ujutru i uveče obavijen maglom i – smogom. Europska unija upravo priprema strože propise za kontrolu kvalitete zraka, a na Balkanu se građanske inicijative trude da doprinesu smanjenju zagađenja. Kolega Filip Slavković je to proučio.

Filipe, kada se govori o zagađenju zraka, ili kada se pogledaju one globalne karte zagađenja koje nude svetski onlajn-servisi za kontrolu kvalitete zraka, uglavnom se spominju velike industrijske ili prenaseljene zone u Aziji ili Africi.

Tako je, Majo. Višemilionski Lahore i Karači u Pakistanu, Kalkota i Mumbai u Indiji, Daka u Bangladešu i Džakarta u Indoneziji najčešće su na tom vrhu liste najzagađenijih velikih gradova na planeti, a prate ih industrijske metropole u Kini, recimo Čengdu ili Guangžou. Ali, tokom vlažnijih i hladnijih meseci, od oktobra do marta, skoro da nema dana a da se među deset najzagađenijih ne nađe i neka od prestonica zemalja bivše Jugoslavije. Često se, pogotovu zimi, veoma nezdrav pa i po život opasan nivo zagađenja vazduha meri i u Beogradu i u Zagrebu a pogotovu recimo u Sarajevu i Skoplju, gradovima smeštenim u kotlinama iz kojih je vetrovima teže da isteraju sve nataložene štetne gasove.

Našoj regiji ćemo se tek posvetiti detaljnije, a sad mi prvo reci kakvo je stanje u Njemačkoj?

Nemačka je pre tačno 40 godina počela intenzivno da se bavi zaštitom vazduha od zagađenja i u ove četiri decenije se situacija iz korena promenila. Period od industrijske revolucije do „hladnog rata“ bio je prevashodno u Rurskoj oblasti obeležen velikim zagađenjem atmosfere. Teška industrija i eksploatacija ruda pretvorila su nebo iznad Rajne i Rura u ogroman oblak dima i čađi pa su prve odredbe o ograničenju emisija štetnih čestica u atmosferu donete već 1962. i to upravo u Severnoj Rajni Vestfaliji, ovoj našoj saveznoj zemlji; a 1974. je takav zakon usvojen na nivou čitave Zapadne Nemačke te je tada osnovana i Savezna služba za ekologiju. Ali stvari su se zaista promenile tek 1983. kada je na osnovu tog već postojećeg zakona usvojena uredba kojom su bile velike termoelektrane primorane da ugrade efikasne filtere kako bi sprečile izbacivanje u okolinu azot-dioksida i sumpor-dioksida. Ti dioksidi spadaju u glavne zagađivače vazduha u koji dospevaju usled sagorevanja energenata. Posebno se sumpor-dioksid smatra odgovornim za takozvane „kisele kiše“ koje su uništavale šume u industrijskim zemljama osamdesetih godina prošlog veka. Godišnji podaci za rajnsku i rursku oblast pokazuju da je od sredine šezdesetih koncentracija sumpor-dioksida u vazduhu opala pedeset puta i danas je svuda ispod zakonom dozvoljene visine.

A koje su to zakonom dozvoljene vrijednosti i šta nam one uopće znače?

Uglavnom se svim tim odgovarajućim propisima određuju maksimalne količine koncentracije štetnih gasova i čestica u vazduhu. Te regulative, inače, za čitavu Evropsku uniju usvajaju tela EU a po potrebi ih države članice preuzimaju u svoja zakonodavstva. Koncentracija, na primer, čestica čađi ili drugih tih tzv. partikala se određuje u mikro-gramima po kubnom metru i to tako da bude ispod nivoa koji se smatra dugoročno štetnim po zdravlje. Te vrednosti ovde utvrđuje EU koja se pak poziva na podatke i procene Svetske zdravstvene organizacije.

I što konkretno kažu Europska unija i Svjetska zdravstvena organizacija?

SZO je pre dve godine usvojila nove smernice o kvalitetu vazduha gde je na 300 stranica dokumenta obrazložila kako i zašto treba strože nego do sada smanjivati emisije ozona, azot-dioksida, sumpor-dioksida, ugljen-monoksida i pre svega štetnih čestica prečnika manjeg od deset odnosno od dva i po mikro-metra. Pre dva meseca je Evropski parlament usvojio predloge Evropske komisije da se na osnovi smernica SZO snize dozvoljene vrednosti svih tih čestica u celoj EU. Sad još samo Evropski savet treba da potvrdi ova rešenja pa da se ona onda uvedu i u svim članicama Unije. U Nemačkoj je u međuvremenu Savezna služba za zaštitu životne sredine utvrdila da je vazduh tokom poslednjih pet godina postao mnogo čistiji i da je to posledica drastičnog smanjenja broja vozila sa dizel-motorima.

Zar nije rečeno da je zrak u njemačkim gradovima postao čistiji kao posljedica pandemije korona-virusa, jer je zbog mjera zaštite od kovida smanjen, za početak, promet?

U Službi za ekologiju smatraju da je taj efekat bio kratkoročan te da je mnogo bitnije to što su iz gradova zakonskim odredbama praktično izbačena vozila koja koriste dizel gorivo a nemaju ugrađene efikasne filtere. A dizel je najveći krivac za izduvavanje u atmosferu čestica čađi koje pak izazivaju oboljenja organa za disanje. Jer, zaštita zdravlja čoveka i prirode i jeste suština svih ovih aktivnosti: uvođenja ograničenja na koncentraciju štetnih čestica u vazduhu, merenja kvaliteta atmosfere, i sprovođenja mera za smanjenje emisija štetnih gasova.

Mada se sada kao prvi prioritet u Evropskoj uniji uvijek navodi zaštita klime…

To je tačno u mnogim oblastima, pa i kada je reč o kvalitetu vazduha. Međutim, studije pokazuju da zagađeni vazduh direktno utiče na disajne organe pa je ovde zdravlje najbitnije. Naravno, različite studije dolaze do različitih podataka ali se najčešće ukazuje na procenu Evropske službe za zaštitu životne sredine da u EU godišnje skoro 300.000 ljudi prerano umire zbog lošeg vazduha. U Nemačkoj od posledica zagađenja vazduha prerano umire, kako je formulisano, godišnje oko 50.000 ljudi. U stručnim radovima medicinskih naučnika koristi se i drugačija računica: npr. da će svaki tridesetogodišnjak koji sad živi u Nemačkoj u proseku živeti šest i po meseci kraće nego što bi mogao da je vazduh još manje zagađen.

I to iako njemačke državne službe tvrde da se svake godine stanje poboljšava?

Situacija se zaista poboljšava ali to ne znači da je vazduh čist već samo da je u okviru normi koje smo sami sebi postavili. Zato će se te norme sada i pooštriti, jer se tehnologija razvila pa je moguće živeti još zdravije. Razlike, treba reći, postoje i unutar same Nemačke i nisu ni male. Među većim gradovima najčistiji je Kil, na severnoj morskoj obali, u kojem je prošle godine u proseku zabeleženo 6,9 mikro-grama štetnih čestica po kubnom metru vazduha i koji je na 19 mestu među gradovima u EU uopšte. Za Kilom po čistoći atmosfere u Nemačkoj slede Getingen sa 7,3 mikro-grama po kubnom metru, Libek sa 7,4 i Frajburg sa 7,9 mikro-grama štetnih gasova izmerenih u proseku u 2022. Najbolji vazduh među gradovima u Evropskoj uniji uopšte imaju Faro na portugalskoj južnoj obali sa 3,9 mikro-grama i Umea na severu Švedske sa 3,9 mikro-grama zagađenja po kubnom metru. Evropska agencija za ekologiju inače sve vrednosti do 5 mikro-grama smatra dobrim ili zdravim vazduhom, između pet i deset mikro-grama se vazduh smatra pristojim ili dovoljno dobrim dok je između 10 i 15 mikro-grama zagađenja po kubnom metru već osrednje ili nezadovoljavajuće. U Nemačkoj je najlošiji vazduh u Gelzenkirhenu, gde je mereno 12,5 mikro-grama po kubnom metru. U čitavoj EU najlošije je, sa 28 mikro-grama zagađenja po kubnom metru vazduha tj. pet puta više od preporuke SZO, u Slavonskom Brodu u Hrvatskoj.

Ja definitivno ne moram zamišljati jer dolazim iz službeno najzagađenijeg grada u EU - Slavonskog Broda. I tu titulu ima već dugo, zahvaljujući rafineriji nafte preko granice, i kotlini u kojoj se nalazi. Ali Brod nije jedini - tako je i u drugim sredinama u kojima se ne vodi računa npr. o efikasnim filterima za ispušne plinove ili grijanju na obnovljive izvore energije.

U našem regionu stanovnici gradova zimi vazduh često mogu i da omirišu i da vide ali ni miris nije prijatan niti od tog smoga išta može da se vidi. U Srbiji se recimo na društvenim mrežama izražava toliko nepoverenje prema institucijama koje bi trebalo da brinu o kvalitetu vazduha da je npr. u Kraljevu mala građanska organizacija Lokalni front na nekoliko mesta u gradu postavila merače kvaliteta vazduha koji su preko interneta povezani sa švajcarskom kompanijom koja te podatke obrađuje i rezultate dostavlja putem aplikacije, kao preko smartfona.