Zagrebački Advent i njemačko božićno drvce

Stand: 05.12.2023, 18:08 Uhr

Maja Marić, Filip Slavković, Petra Švarc, Boris Rabrenović

Božić ili Nova Godina gotovo su nezamislivi bez okićenog bora, tako nalažu običaji. Ali odakle oni dolaze i zašto baš kitimo bor? Kakve veze sajmovi imaju sa Adventom? I što to Njemačku veže s kraljicom Viktorijom, ali i božicnim drvcem? O svemu tome u ovom podkastu, kada Filip Slavković pojašnjava povijest ovih tradicija, dok Petra Švarc zna zašto je zagrebački Advent na tako dobrom glasu i ove godine.

Na sutrašnji dan, 6. decembra daleke 345. godine, u mestu Demre u Turskoj preminuo je Deda-Mraz. Dobro, nije baš Deda-Mraz i tada to nije bila Turska a nije ni sigurno da li je to baš bilo na sutrašnji datum ali 326. ili 351. ili 365. godine. Ali, kako god da su se stvari zaista odvijale – to sve ima neke veze sa Božićnim praznicima kako ih danas slavimo. Ili je barem tu vezu utvrdio kolega Filip Slavković kojeg sam bila zamolila da istraži i zašto npr. uopšte ukrašavamo jelke.

Filipe, hoće li u tvoj dom noćas doći Nikolaus da ostavi poklone u čizme?

Hoće, Majo, kao i kod tebe verovatno, jer bi bila nepravda prema deci da sutra ujutru u obući ne nađu makar nekakve sitnice, kad nas u Nemačkoj već sedmicama, još od Svetog Martina, (u Nemačkoj) svuda podsećaju na to da smo u sezoni darivanja.

Sveti Martin je hrišćanski, katolički praznik u novembru i njime se deca i odrasli pre svega podstiču na darivanje siromašnima, takoreći na humanitarni rad.

A s decembrom i obeležavanjem Adventa u katoličkom hrišćanstvu, odnosno praznika Došašća uoči Božića, počinje sezona darivanja u porodičnom i širem krugu. S početkom Adventa povezani su i današnji Božićni vašari, koji su se na početku i zvali Adventski vašari. Eto, raspričah se; ponela me zimska atmosfera. 

Da se mi vratimo Nikolausu i Deda-Mrazu tj. Božić-Bati, prazniku i poklonima.

Šesti decembar je Dan Svetog Nikole onako kako ga obeležavaju katolički ili protestantski hrišćanski vernici po onom gregorijanskom ili novom kalendaru. Tog istog Svetog Nikolu većina pravoslavnih hrišćana slavi 19. decembra jer su mnoge pravoslavne crkvene zajednice ostale pri merenju vremena po starom tzv. julijanskom kalendaru – ali ne sve, pošto su npr. rumunska i grčka pravoslavna crkva svoje kalendare reformisale. U Srbiji i Crnoj Gori, delovima Makedonije i Bosne i Hercegovine brojne porodice obeležavaju taj Nikoljdan 19. decembra kao svoju slavu, praznik koji proizilazi iz staroslovenske tradicije slavljena zaštitnika porodice odnosno domaćinstva i koji je tek sa širenjem hrišćanstva počeo da se vezuje za crkvene svetitelje. Ovaj Nikola se u hrišćanskom svetu slavi kao čudotvorac koji je pomagao ljudima.

Kao stvarna ličnost živeo je, kako se tvrdi, u drugoj polovini trećeg i prvoj polovini četvrtog veka u oblasti koja je danas jugozapadna Turska a tada se zvala Likija i bila deo rimskog carstva. Umro je, valjda, na sutrašnji dan pre nepunih 1.700 godina u mestu Mira, koje se danas zove Demre, gde je bio hrišćanski biskup iliti episkop. Pripisivale su mu se brojna dobra dela, pored ostalog što je jednom na pozive moreplovaca koji su se obreli usred jake oluje, smirio more te popravio brod i spasao posadu pa se i danas Sveti Nikola naširoko slavi kao svetac-zaštitnik mornara i putnika uopšte.

I tim brodom je počeo da raznosi poklone – ili, zašto se ovde sutra dele darovi?

Jedno od prvih dobročinstava Nikole iz Mire navodno je bilo što je noću kroz prozore u sobe tri kćeri-device jedne siromašne porodice ubacio po džak dukata kako bi ih spasao sudbine prostitutki jer njihov otac nije imao za miraz pa se nisu mogle udati. Nećemo sad o tome šta nam ovo govori o položaju devojaka i žena pre hiljadu i po godina. Ali, taj čin se smatra začetkom kasnije tradicije darivanja na Dan Sv. Nikole. Ta tradicija je počela među germanskim narodima, na teritorijama koje danas uglavnom pripadaju Nemačkoj i Austriji, verovatno u 15. veku. Tada je zabeleženo da deca prave brodiće od papira u koje im se onda stavljaju pokloni, što su tada uglavnom bili jednostavni slatkiši ili voće, a brodić je izabran kao simbol Nikole koji je, je li, zaštitnik moreplovaca. Sredinom 16. veka je zabeleženo da se ti pokloni stavljaju deci u čarape, pa u obuću, a negde od 17. veka se taj običaj i definitivno ustalio u ovom delu Evrope. Nikolaus ima u nekim predanjima dobrog pomoćnika šegrta Ruprehta, dok u drugim mitovima uz Božijeg čoveka Nikolu, koji daruje dobru decu, ide đavolji poslanik Krampus da plaši ili kažnjava decu koja nisu bila dobra. Ne ulazim sad u vaspitanje dece...

Pusti sad Krampusa i Ruprehta… Nego, šta ćemo onda sa Božićnim poklonima?

To je delo evangelista ( jevanđelista) odnosno protestanata. Pokloni su se delili samo na Sv. Nikolu sve do pojavljivanja reformističkog pokreta i njegovog odvajanja/odeljivanja od katoličke crkve. Jedna od ideja reformista je bila da se učini otklon od slavljenja ljudi iz crkvene istorije, i njihovih navodnih dela, što je proizašlo iz namere da se prekine sa svevlašćem Pape u Vatikanu. U okviru tih procesa, u Nizozemskoj odnosno Holandiji su protestanti bili prvi koji su, da bi umanjili kult Sv. Nikole, počeli jedni druge da daruju na Božić odnosno veče uoči Božića, na Badnji dan.

Otud dakle pokloni pod jelkom na Heiligabend tj. darivanje za Weihnachten?

I umesto Nikolausa, poklone je počeo da donosi Weihnachtsmann, ali samo u germanskom govornom području. U Engleskoj i Americi, gde su crkve i onako drugačije uređene, tradicija darivanja je iz Zapadne Evrope preuzeta na Božić ali poklone ne deli Božić-Bata već Santa Klaus, odnosno na engleskom Santa Clause, što je u stvari anglo-saksonsko ime za Sankt Nikolaus iliti Sveti Nikola.

Bitno je da i Deda-Mraz kao i Weihnachtsmann donosi poklone. I, nekako se svuda ustalilo da se darovi postave ili se otvaraju oko ukrašene jelke ili bora.

Tradicija unošenja drveta u kuću ili dvorište postoji kod mnogih naroda i dolazi iz tzv. paganskih vremena. Ranije je to često bilo recimo drvo cer, koje se i danas npr. u Srbiji koristi kao tzv. badnjak. To su grane ili deo stabla koji se lože sa dolaskom zimskog perioda odnosno u prelasku iz stare u novu godinu tj. kao deo hrišćanske tradicije sada na Badnje veče pred Božić. U hrišćanstvu se veruje da princip unošenja drveta u dom dolazi od pastira koji su tek rođenom Isusu i njegovoj majci Mariji doneli suve palmine listove da ih zapale i ogreju se. Među mnogim narodima se to vremenom pretvorilo u unošenje zimzelenog drveta u domaćinstvo na dan rođena Isusa Hrista. Krajem 15. veka se očigledno prvo u gradovima u južnoj Nemačkoj proširilo postavljanje čitavog borovog ili jelovog drveta na centralnom trgu, kao ukras Božićnih odnosno Adventskih vašara. Tek u drugoj polovini 18. veka se među nemačkim porodicama ustaljuje običaj da se zimzeleno igličasto drvo postavi u kući i okiti, tada uglavnom svećama i slatkim plodovima za decu.

Božićni bor, odnosno Novogodišnja jelka, svetsku slavu stiče sredinom 19. veka kada je jedan londonski list objavio sliku engleskog kraljevskog para, Kraljice Viktorije i Princa Alberta, okupljenih oko ukrašenog blistavog Božićnog drveta. Viktorija indirektno a Albert direktno bili su oboje nemačkog porekla, iz plemićke porodice Saks-Koburga, pa su Weihnachtsbaum navodno bili postavili da bi ih podsetio na korene i detinjstvo. I „trend“ je počeo.

Najpre u Kraljevstvu pa onda i u Americi sve više ljudi je želelo da budu „kul“ kao i sam britanski kraljevski par, te smo sad došli do čitave industrije jela i borova, ukrašavanja i darivanja. I uz to nezaobilazno idu i razni Božićni vašari.

Vašari su posebna priča, neodvojiva od teme komercijalizacije verskih i drugih praznika. Počeli su da se otvaraju u nemačkim gradovima u 13. i 14. veku kako bi se stanovništvu na početku zimskog perioda omogućilo da se obezbedi hranom i potrepštinama. To su prosto bile pijace na kojima su se prodavali meso, koža, vuna, pa onda sve više i drugi proizvodi. U 15. veku su se pojavili prvi štandovi za prodaju slatkiša ali i drvenih igračaka koje su gradski kupci pazarili od seljaka i zanatlija da bi ih na Svetog Nikolu podarili deci. A onda je usledilo sve o čemu smo već pričali: Nikolaus je postao Božić-Bata, pijace su postale vašari; vašari su počeli da traju duže ili su počinjali da se postavljaju kasnije da bi prodaja išla do pred Božić, a pošto su padali u vreme Adventa nazivani su Adventski ili Božićni vašari; sve češće bi Weihnachtsmarkt kao ukras dobio i svoj Weihnachstbaum odnosno ukrašenu veliku jelku – i tako sve do danas kada su se Božićni vašari kao pre svega turistička atrakcija proširili sve do Kine.

Zna li se koliko širom Njemačke ima tih božićnih vašara i koji važe za najljepše?

Samo u Nemačkoj svake godine ima više od 2500 božićnih sajmova. Sa oko 300 štandova božićni sajam u Leipzigu jedan je od najvećih u zemlji. Osim velikih božićnih sajmova sa stotinama štandova i šarolikom ponudom atrakcija kao što su vožnje ili klizališta, niče i sve više malih sajmova - na primer u gradskim dvorištima ili na udaljenim imanjima. Zovu se božićni, Christkindl ili adventski sajmovi. U modi su štandovi tradicionalnog izgleda, podovi prekriveni malčom od kore i tradicionalne rukotvorine. Uz obavezno kuvano vino tu su - osim regionalnih specijaliteta - medenjaci ili šećerna vuna. Za mnoge ljude božićna limena glazba i sveže pečeni vafli takođe su deo iskustva božićnog sajma.

Rostock tvrdi da ima najveći božićni sajam u severnoj Njemačkoj sa oko 140 štandova na tržnici i nekoliko ringišpila uključujući panoramski točak visok 38 metara. A online turistički portal weloveholidays napravio je popis najčešće objavljivanih božićnih sajmova na instagramu: Striezelmarkt u Dresdenu, Frankfurtski božićni sajam, Adventski sajam u Spandauer Altstadt u Berlinu.