Srednja klasa - sve veća, ali siromašnija?

Stand: 15.08.2023, 17:45 Uhr

Maja Marić, Filip Slavković, Boris Rabrenović

Srednja klasa podrazumijeva društveni sloj čiji si pripadnici bez većih problema mogu priuštiti ‘pristojan‘ standard. No vrijeme je takvo da si danas prosječna četveročlana obitelj s dva srednja dohotka teško može priuštiti mnogo više od osnovnih potreba. Kakva je situacija sada u Njemačkoj i je li istina da se srednja klasa smanjuje? Filip Slavković govori što to znači za naš svakodnevni život, a prof.dr. Duško Sekulić objašnjava zašto iz Hrvatske srednja klasa - odlazi.

Ako kod kuće imate dva frižidera, jedan novi u kuhinji i jedan stari u podrumu ili garaži gdje držite pivo, onda ste srednja klasa - tako objašnjava Richard Reeves, politički teoretičar i istraživač s vašingtonskog Brookings Institution.

Ali što je zapravo srednja klasa, tko u nju spada i zašto je većini nas to mjerilo za "dobro mi je u životu" zaključak? Zašto nam je ta definicija tako važna?

Za početak, ono što je bila srednja klasa u vremenu naših baka i djedova nije ni izbliza bila srednja klasa za vremena naših roditelja niti je njihov standard usporediv s onim što mi danas smatramo srednjom klasom. Prije 50-ak godina srednjom klasom smatralo se kućanstvo u kojem je jedan od ukućana ostvarivao prosječan dohodak, od kojeg je mogao podmirivati troškove.

U današnjem vremenu pod pojmom srednja klasa podrazumijeva se društveni sloj čiji si pripadnici bez većih problema mogu priuštiti ‘pristojan‘ standard, a to znači da sav prihod ne troše isključivo za zadovoljavanje najelementarnijih egzistencijalnih potreba, već da uživaju i u mnogim suvremenim dostignućima civilizacije.

Znači, pričamo o putovanjima, sezonskoj odjeći i obući, češćem mijenjanju namještaja u stanu i opuštenijem trošenju kada smo "vani", u izlasku, a izletima, na večeri s prijateljima. No vrijeme je takvo da si danas prosječna četveročlana obitelj s dva prosječna dohotka teško može priuštiti mnogo više od zadovoljavanja osnovnih potreba.

Kakva je situacija danas u Njemačkoj i je li istina da se srednja klasa smanjuje? Što to znači za naš svakodnevni život i kolika primanja nam trebaju da zadržimo kvalitetu života srednje klase? U posljednjih godinu i pol dana kao da u Europi svi imamo osjećaj da postajemo siromašniji. Od drugog kvartala prošle godine u svim razvijenim zemljama inflacija je počela drastično rasti; i to još nadodano na onaj rast cijena koji je već zabilježen tokom pandemije. A krajem prošlog mjeseca ekonomisti u Njemačkoj su iznijeli podatke o, može se tako reći, realnom blagostanju u njemačkim domaćinstvima.

I zaključili su da se srednja klasa u ovoj zemlji topi, a da se rad sve manje isplati. Kolega Filip Slavković je bacio pogled na narečene, pa i neke druge, podatke.

Filipe, šta kažu ta istraživanja: jesmo li realno osiromašili i, ako jesmo, tko se onda obogatio?

Majo, ti i ja i većina ljudi koji ovo slušaju ili čitaju realno jesmo osiromašili. To govore svi ekonomski pokazatelji. Međutim, ispitivanja istovremeno pokazuju, da svoje finansijsko stanje mnogi ocenjuju povoljnijim nego što ono realno jeste.

Interesantno. Kako to?

Najpre treba reći da su svi podaci koje ćemo iznositi iz 2019. godine. Dakle, sredinom 2023. obrađeni su podaci iz 2019. Oni sad ne samo što su stari četiri godine, nego uopšte ne uzimaju u obzir sve ove dramatične promene kroz koje su naša društva prošla od početka 2020: pandemija korona-virusa i ekonomske posledice mera za suzbijanje kovida-19 pa onda početak vojne invazije Rusije na Ukrajinu i globalne ekonomske posledice sankcija Zapada protiv Rusije. Mi sad imamo studiju koju je izradio ifo odnosno Institut za ekonomska istraživanja Univerziteta u Minhenu, i koja kombinuje podatke iz 2019. godine a koje su sakupile institucije poput Organizacije za ekonomsku saradnju i razvoj OECD ili ISSP, Međunarodni program za društvena ispitivanja. To je osnova. E, sad, evo prvih brojki: ISSP je 2019. utvrdio da u Nemačkoj 80 odsto ljudi sebe svrstava u srednju klasu. Srednjoj klasi, prema standardima OECD-a, pripada domaćinstvo koje na raspolaganju ima između 75 i 200 odsto srednjih neto godišnjih prihoda. Dakle, pre pandemije 80 procenata nemačkih domaćinstava smatralo je da je u srednjoj klasi. A realnost je, prema proračunima OECD-a i ifo-a, da je u srednjoj klasi bilo 63 procenata domaćinstava. Dakle, skoro petina stanovništva nije realno ocenjivala svoje blagostanje u odnosu na svoje okruženje. Inače treba reći da u Institutu u Minhenu prilikom predstavljanja studije nisu hteli da procenjuju ili nagađaju koliko se situacija promenila posle pandemije i rata u Ukrajini.

Ipak, skoro dvije trećine domaćinstava u Njemačkoj čine srednju klasu. To je puno.

To deluje pozitivno ali je tendencija negativna. Brojke pokazuju da je 2007, što je poslednja godina pre velike svetske finansijske krize, srednjoj klasi pripadalo u Nemačkoj tačno dve trećine odnosno 66 procenata domaćinstava a do 2019. taj procenat je smanjen za tri. Tek u poređenju sa drugim razvijenim zemljama taj pad srednje klase je očigledniji jer je Nemačka unutar OECD-a ranije bila na 9. a onda je pala na 14. mesto po snazi srednje klase. Članice OECD-a su inače 38 razvijenih zemalja, od SAD-a i Kolumbije do Japana i Australije, uz većinu evropskih, ali iz našeg regiona samo Sloveniju. Zato Balkana nema u poređenju.

Mada, pošto je ovdje riječ o podacima iz perioda između dva globalna ekonomska potresa, možda se stanje u Nemačkoj u usporedbi s ostalima sad već poboljšalo?

Prema podacima koju su već na raspolaganju, nije. Mi ovde prenosimo podatke iz uporednog istraživanja naučnika iz ifo-a u Minhenu. Sam OECD ima podatke i za 2019. i za 2022. godinu. Metodologija obrade je tu nešto drugačija a i valuta u kojoj se računa je dolar, a ne evro. Ali osnovna poređenja su moguća tako da: pri upoređivanju 2008, godine svetskog finansijskog kraha, sa 2019, godinom blagostanja pre pandemije, pa one sa 2022, post-pandemijskom prvom godinom ukrajinskog rata vidi se da su godišnje plate u Americi recimo postojano rasle – sa 66 hiljada do 73 hiljade i sada na 77,5 hiljada dolara. U Nemačkoj su godišnje zarade najpre porasle sa 52,5 na skoro 61 hiljadu dolara ali su u prethodne tri godine pale na nepunih 59 hiljada dolara. Sličan razvoj je zabeležen i u Velikoj Britaniji, koja je u međuvremenu izašla iz Evropske unije, ili Francuskoj, drugoj najvećoj članici EU posle Nemačke, iako su nemački dohoci viši nego njihovi.

Kako to: plaće su u Njemačkoj veće nego drugdje, osim u SAD-u, a stanje je lošije? 

To je problem kada se merenja vrše različitim metodama ili kada se mere slične ali različite stvari. Kada govorimo isključivo o primanjima, uglavnom mislimo na godišnje ili mesečne bruto plate zarađene od posla kojim se bavimo, od kojih još nisu odbijeni porezi ili izdaci za zdravstveno i penziono osiguranje. Kada se računa realno blagostanje tj. prihod koji je svakom domaćinstvu na raspolaganju u Nemačkoj, ali i u svim razvijenim zemljama, u obzir se uzima neto prihod. To znači, da od plata odbijemo sve što, uprošćeno rečeno, ostavimo državi na ime poreza i doprinosa, a na njih dodamo ono što nam država eventualno daje: dečiji dodatak, socijalnu pomoć ili nešto treće. I onda obračunavamo po domaćinstvu a ne po stanovniku, jer su kod ljudi koji žive u zajednici dele i primanja i troškovi.

Koje mjere u obzir uzimaju ekonomisti u Njemačkoj kada računaju blagostanje?

U, ako se tako može reći, godišnji budžet domaćinstva ulazi sve već navedeno: neto plata i socijalni dodaci te državne dotacije poput onih raznih vidova pomoći tokom pandemije i za vreme inflatornog šoka prošle godine. I pravi se razlike u broju članova domaćinstva, jer nije isto ako 30 ili 50 ili 80 hiljada evra godišnje na raspolaganju ima neki samac ili četvoročlana porodica. Zato su za onu 2019. godinu izračunate sledeće granice: svako ko je živeo sam i na raspolaganju imao između 17,5 i 46,5 hiljada evra već je pripadao srednjoj klasi. Ispod 17.475 evra bila su niska primanja a iznad 46.600 evra je Singlehaushalt, kako bi se to reklo na nemačkom, imao visoka primanja. Kod para bez dece te granice rastu dok se kod bračnog para s dvoje dece te granice pomeraju na više nego dvostruko više.

Par s dvoje djece mora imati duplo više novca na raspolaganju nego samac ili samica da bi se u Njemačkoj našli u istoj imovinskoj grupi?! To zvuči baš kao velika razlika.

Jeste. Četvoročlana porodica je u 2019. morala da ima najmanje 36.700 evra godišnje na raspolaganju da bi se smatrala srednjom klasom. Bračni par s dvoje dece koji je imao 36.698 ili manje evra zvanično je imao niske prihode dok bi za ulazak u grupu s visokim prihodima morao imati više od 97.860 evra. To jest, s godišnjim neto prihodima od skoro 98.000 evra četvoročlana porodica se 2019. i dalje smatrala „samo“ srednjom klasom. Pri tom se sama srednja klasa, jer je tako brojna, deli na nižu i srednju i višu srednju klasu. I npr. u toj zlatnoj sredini su bile porodice s dvoje dece koje su u 2019. na raspolaganju imale neto između 48.930 i 73.395 evra. U međuvremenu su plate svuda rasle ali je rasla i inflacija.

Tu je bilo puno raznih desetina tisuća. Može li se to predstaviti proporcionalno, da bude razumljivije?

Visoki standard je, proračunato za 2019, imalo tek osam procenata domaćinstava u Nemačkoj, dok je 29 procenata domaćinstava imalo nizak životni standard. To pak ne treba pomešati sa siromaštvom, jer se siromašnim smatra domaćinstvo koje ima na raspolaganju manje od 60 odsto srednjih mesečnih ili godišnjih prihoda dok sloju s niskim primanjima pripadaju svi koji imaju na raspolaganju manje od 75 odsto od srednjih prihoda. I kod onih koji imaju na raspolaganju više od 200 procenata od srednjih primanja, što je granica za visoke prihode, nisu svi automatski bogati: najveći deo onih 8% koji prelaze navedenu granicu premašuju je s malom razlikom te je broj pravih bogataša zapravo mnogo manji.

Znači, u Njemačkoj skoro 30 posto ljudi ima niska primanja a nepune dvije trećine domaćinstava čine srednju klasu. A je li ta klasifikacija uopće realno bitna?

Političari ali i sociolozi ukazuju da je jaka srednja klasa oslonac demokratije. Ukoliko ne žive u tzv. prekarnim uslovima i imaju mogućnost da učestvuju u društvenim tokovima – dakle, ako su u nekoj udobnoj sredini – građani nisu podložni ekstremnim uticajima. To kažu društvene nauke. Ekonomisti ukazuju da je srednja klasa zapravo nosilac državnog budžeta. To je pogotovu tako u Nemačkoj, koja posebno visokim porezima i drugim davanjima, recimo za zdravstveno osiguranje, opterećuje bruto dohotke zaposlenih. U studiji koju smo pominjali izričito se u čitavom jednom poglavlju objašnjava da zato u proseku od svakog zarađenog evra u srednjoj klasi mnogima ostaje samo 50 centi. A u grupi sa niži primanjima čak, sve do granice od 20.000 evra gotovo da se ne isplati raditi, jer su prinadležnosti koje država isplaćuje nezaposlenima na istom nivou kao i neto-prihodi onih koji rade za minimalac ili na pola radnog vremena.

Društvena klasifikacija mnogo je kompliciranija nego se čini na prvu. Kao što kaže prof. Duško Sekulić, mnogo je tu faktora koji utječu na to u kojoj klasi ćemo završiti. Ali pošto mnogo toga ovisi ne samo o primanjima i društvenom statusu, već prvenstveno o našem osjećaju i samoidentifikaciji, teško je procijeniti koliko se sama kvaliteta života pojedinca mijenja ovisno o tome je li malo više ili niže na društvenoj ljestvici.

Ali mijenja se zadovoljstvo, kao što je naveo Filip Slavković, jer je srednja klasa zapravo nosilac državnog budžeta i svaka nesigurnost koja se osjeti ovdje - utječe na cijelo društvo.

-