Ko "vršlja" po orbiti i šta se tamo zapravo nalazi?

Stand: 21.01.2025, 18:22 Uhr

Saša Bojić, Maja Marić, Amir Kamber

Donald Tramp je stupio na dužnost kao 47. predsednik SAD i sada on potpisuje dekrete, preduzima korake, najavljuje radikalne promene. Jedna od mera o kojoj je govorio još pre više meseci jeste i oživljavanje programa „Ratovi zvezda“ (Star Wars) nekadašnjeg predsednika Ronalda Regana. Sasa Bojić analizira „svemirske aktivnosti“ svetskih država i privatnih kompanija koje su ipak ograničena na Zemljinu orbitu. Maja Marić nas upoznaje s manje poznatim svemirskim kompanijama.

Magazin Njuzvik (Newsweek) piše da Tramp ima plan da postavi raketni odbrambeni štit iznad SAD, sličan „Gvozdenoj kupoli“ iznad Izraela. To je napredni protivraketni sistem kratkog dometa koji je Izrael razvio kako bi se zaštitio od raketnih i artiljerijskih napada. Sistem je postao ključan deo izraelske odbrambene strategije, posebno zbog učestalih raketnih napada iz pojasa Gaze, Libana i drugih područja.

Trampova administracija i Republikanci generalno tvrde da je takav odbrambeni štit Sjedinjenim Državama potreban zbog ruske opasnosti i rata u Ukrajini, ali i zato što se u tom ratu sve više angažuje i Severna Koreja. Tako ima vojnih analitičara koji pretpostavljaju da bi severnokorejski lider Kim Džong-Un mogao da od Moskve zatraži i visokotehnološku pomoć za proširenje svog nuklearnog arsenala.

Prema izveštaju Njuzvika, SAD prelaze s reaktivne strategije na pojačano zastrašivanje, očigledno s ciljem da uguše Kimove pretnje u korenu – „čak i kroz militarizaciju svemira“.

„Svemir“?

I na ovom mestu nisam mogao a da se ne nasmejem. „Militarizacija svemira“? Program „Ratovi zvezda“? Nije li to malo preterivanje – da Zemljinu orbitu zovemo „svemirom“? Ako znamo da, recimo, „svemirska stanica“ ISS kruži oko Zemlje na visini nešto većoj od 400 kilometara. Većina satelita se nalazi u takozvanoj niskoj Zemljinoj orbiti na visini između 160 i 2000 kilometara. A „međuzvezdani prostor“ zvanično počinje na udaljenosti od 18 do 22 milijarde kilometara od našeg Sunca?

Jasno je da je terminologija odabrana tako da sve zvuči vrlo pompezno, ali jasno je da je većina „svemirskih aktivnosti“ svetskih država i privatnih kompanija ipak ograničena na Zemljinu orbitu. I to je tema ove epizode: ko sve „vršlja“ po orbiti i šta se tamo zapravo nalazi? Ono što pripada „pravim“ svemirskim prostranstvima, kao što su vozila na Mesecu, Marsu ili sonde ispaljene u susret drugim planetama ili kometama – ostavićemo za drugi put.

Podjela na zone

Da bi sve bilo jasnije, moram da napomenem da se sateliti i ostala veštačka nebeska tela nalaze u jednoj od četiri moguće zone.

Prva je niska orbita: sateliti u ovoj orbiti brzo se kreću oko Zemlje, a njihovo trajanje misije obično nije dugo zbog potrebe za čestim podizanjima orbite. Visina ovog sektora je od 160 do 2000 km.

Tu je potom srednja orbita: od 2000 do 35.785 kilometara iznad Zemlje. Ove orbite se koriste za satelite sa stabilnijim orbitama koje zahtevaju dugoročne misije, kao što su GPS-sateliti. Sateliti u ovom sektoru obično imaju veći broj korisnika, jer pokrivaju šire teritorije od LEO satelita.

Sledi geostacionarna orbita: Ova orbita je specifična jer omogućava da sateliti ostanu na konstantnoj tački iznad Zemlje. To je ključna karakteristika za sistematske telekomunikacije i satelitsku televiziju. I nalazi se tačno na 35.786 kilometara visine. Ako ste se zapitali kako sada odjednom tako prcizno razgraničenje, evo odgovora: to je visina na kojoj je veštačko nebesko telo u ravnoteži između gravitacione sile koja ga vuče prema Zemlji i centrifugalne sile koja ga gura prema spolja zbog njegove brzine. A to omogućava da se sateliti kreću istom brzinom kao rotacija Zemlje, što znači da satelit izgleda da "stoji" na istom mestu na nebu u odnosu na površinu naše planete. Zbog toga se često koristi za komunikacijske satelite, meteorološke satelite i druge sisteme koji zahtevaju stalnu pokrivenost određenih područja.

I na kraju imamo i jedan sektor koji se preklapa sa ostalim. I on se zove visoka eliptična orbita. Sateliti na toj obriti se kreću između visine od 2000 i 40.000 kilometara i njihova prednost je u tome što mogu da pokriju velike geografske oblasti i provode mnogo vremena u visokoj tački orbitriranja što omogućava da odabrane teritorije budu dugotrajno pokrivene.

I u orbiti je sve „gušće“

Prema podacima iz jula 2024. godine, broj aktivnih satelita u Zemljinoj orbiti premašio je 10.000. Od tog broja, oko 6.646 satelita pripada SpaceX-ovoj Starlink mreži, koja ima za cilj pružanje globalnog internetskog pokrivanja.

Većina ovih satelita nalazi se u niskoj Zemljinoj orbiti, koja je posebno pogodna za komunikacijske satelite zbog nižih troškova lansiranja i kraćeg vremena putovanja signala.

Pored Starlinka, postoje i druge velike konstelacije satelita, kao što su Uan veb (OneWeb) i (Kojpre sistems) Kuiper Systems, koje planiraju lansiranje hiljada satelita u narednim godinama. Ove inicijative značajno doprinose povećanju broja satelita u orbiti.

Važno je napomenuti da broj satelita u orbiti neprestano raste i zbog toga je praćenje i upravljanje svemirskim objektima postalo ključno za očuvanje sigurnosti nad našim glavama.

Mediji uglavnom izveštavaju o poduhvatima američke svemirske agencije NASA, te o raketama i satelitima Spejs Iksa Ilona Maska. I povremeno ponešto o propjektima Kine ili Indije. Ali, za rad – i zaradu – u Zemljinoj orbiti su zainteresovani i mnogi drugi – tu postoji čitav niz privatnih inicijativa, vrlo zanimljiv svet o kojem ćete saznati više za koji minut.

Ko je najjači?

Možda niste znali i da samo u SAD NASA nije jedina velika agencija. Ona je odgovorna za istraživanje svemira, nauku o svemiru, tehnologiju i razvoj aeronautike. Razvija sveirske letilice, satelite i teleskope. Ali tu su i NOAA i DoD.

NOAA je federalna agencija koja se fokusira na proučavanje atmosfere, okeana i klimatskih uslova. Misija NOAA-e je da poboljša razumevanje oceana i atmosfere, pruži prognoze i upozorenja o vremenskim i klimatskim promenama, kao i da pruža podatke za zaštitu životne sredine. I ona se finansira iz državnog budžeta.

A DoD je vladina agencija koja je odgovorna za nacionalnu bezbednost Sjedinjenih Država i upravljanje vojnim snagama. DoD ima zadatak da razvija i održava vojnu moć, zaštiti SAD od pretnji i, po potrebi, interveniše u međunarodnim vojnim pitanjima. DoD razvija vojne strategije za odbranu u svemiru, uključujući odgovornost za razvijanje tehnologija koje mogu neutralisati ili onesposobiti neprijateljske satelite.Svemir se smatra "novim frontom" u vojnoj odbrani, jer su sateliti ključni za vođenje modernih vojnih operacija.

Ova agencija ima naravno ogroman budžet ali i tesno sarađuje sa druge dve. I nikada nije imala veću važnost nego baš u ovom istorijskom trenutku, sa najavom da će program „Ratovi zvezda“ biti obnovljen. Što ima svoje geopolitičke razloge.

Kinda, Indija, Rusija, ESA

Kina i Indija su takođe razvile svoje svemirske aktivnosti o čemu više malo kasnije, a Rusija, kao bivši lider u svemirskim istraživanjima, i dalje investira u svemirske tehnologije, sa posebnim naglaskom na vojnu upotrebu. Razvila je širok spektar vojnih satelita koji se koriste za obaveštajne i nadzorne misije. Takoðe, oni razvijaju sisteme za raketnu odbranu i presecanje balističkih raketa.

Rusija ima i „Svemirsku komandu“ koja je odgovorna za odbranu njenih svemirskih resursa i infrastrukturnih objekata u svemiru. A pojačava i saradnju sa Kinom u svemirskim istraživanjima, posebno u kontekstu zajedničkih misija i razmene tehnologija.

I zato je važno znati šta planiraju SAD. Jer, jedno je sigurno: konkurencija ne miruje. Donald Tramp se rado inscenira gotovo kao gospodar sveta, a sada je uz njega i Ilon Mask, vlasnik najmoćnije svetske privatne svemirske agencije i ogromne telekomunikacione satelitske mreže.

Najveća evropska svemirska agencija, Evropska svemirska agencija (ESA), osnovana je 1975. godine i ima sedište u Parizu. ESA je međuvladina organizacija sa 22 države članice koje zajednički rade na razvoju svemirske nauke, tehnologije i istraživanja. Glavne oblasti njenog delovanja uključuju: istraživanje svemira, rad na satelitskoj tehnologiji, nauci, opservaciji Zemlje i svemirskim letovima, kao što je učešæe u razvoju Meðunarodne svemirske stanice (ISS) i obuka evropskih astronauta. AlI sada je pravi trenutak da saznate više o onome o čemu se ne priča svaki dan, a to su inicijative manjih razmera, jer bez njih nema potpune slike onoga što se dešava u našoj orbiti. A njih je proučila Maja Marić.

Male i manje poznate svemirske agencije

Majo, postoje li neke manje poznate svemirske kompanije?

Naravno. Širom svijeta postoji niz privatnih svemirskih kompanija koje možda nisu toliko poznate kao SpaceX ili Blue Origin, ali igraju ključne uloge u svemirskoj industriji. Ove inicijative često pokreću inovativni startupi, istraživačke institucije i manje svemirske agencije.

Ako se baziramo na Europu, treba spomenuti njemački Isar Aerospace koji je fokusiran na razvijanje rakete Spectrum koja služi za lansiranje malih satelita. Njihovo središte je u Minhenu, a cilj im je jeftiniji pristup svemiru za komercijalne i znanstvene misije.

Osim njih, u Njemačkoj posluje je Rocket Factory Augsburg. Nikad nećete pogoditi u kojem gradu je njihovo središte. Oni su fokusirani na razvijanju rakete-nosača RFA One za manje satelite. Osim toga, oni sudjeluju u trci za prvi njemački orbitalni lanser, s ciljem pružanja ekonomičnog i fleksibilnog pristupa svemiru.

Tu je i talijanski Avio koji proizvodi Vega rakete za Europsku svemirsku agenciju i zanimljivi su jer se financiraju i privatnim, ali i javnim sredstvima.

Zašto su nam uopće bitne takve incijative?

Ove tvrtke predstavljaju rastuću raznolikost istraživanja svemira i tehnološkog razvoja. Oni doprinose inovacijama u postavljanju satelita, korištenju svemirskih resursa, istraživanju planeta i orbitalnoj održivosti. Osim toga, ovakve inicijative ključne su za stvaranje održive, inovativne i ekonomski održive svemirske industrije.

Oni nadopunjuju napore većih agencija poput NASA-e i ESA-e ispunjavajući tehnološke praznine, potičući konkurenciju i doprinoseći dinamičnijem i raznolikijem svemirskom ekosustavu. Smatra se kako bi bez njih napredak prema tzv. demokratizaciji pristupa svemiru i osiguravanju njegove održivosti bio mnogo sporiji.

Spomenula si nam samo Europu, imamo li još zanimljivih?

Naravno. U Aziji su nam najzanimljivije Skyroot Aerospace iz Indije, Interstellar Technologies iz Japana i iSpace iz Kine. Indija u svojoj pionirskoj privatnoj firmi razvija Vikram-S rakete i ima podršku indijske vlade. Japanski Interstellar je prva japanska kompanija koja je lansirala reketu u svemir i trenutno radi na seriji raketa MOMO, a kineski iSpace ima za cilj postati vodeći igrač u kineskom svemirskom sektoru. I to planiraju s komercijalnim orbitalnim raketama serije Hyperbola.

Ali svoje inicijative ima i Afrika, kao i Latinska Amerika.

Što je s ostatkom sjeverne Amerike, izvan SAD-a?

Tu je možda najuočljiviji kanadski NorthStar Earth & Space program. Oni prate svemirski otpad i rade na očuvanju orbitalnog prostora. Osim toga razvijaju mrežu satelita za monitoring svemirskij objekata.

Ali kao što rekoh, i Afrika svog konja za utrku ima. Tu je Space in Africa Startups, doslovno skup nekoliko manjih kompanija poput Aeronautics and Space Technology iz Nigerije i Space Advisory Company iz JAR-a. Oni su koncentrirani na satelitske komunikacije, praćenje klimatskih promjena i razvoj svemirskih tehnologija. Njihova posebnost je u tome što su fokusirani na lokalne potrebe poput poljoprivrede i monitoringa prirodnih resursa.

A što kaže Latinska Amerika na sve ovo?

Argentina ima svoj Satellogic koji proizvodi male satelite za promatranje Zemlje s naglaskom na niske troškove operacije, a Brazil ima Aura Aerospace koji razvija manje satelite za lokalne i regionalne klijente.

Kad ovako pričamo o svemiru i nabrajamo inicijative i kompanije – zašto bi obični ljudi, laici, trebali imati osnovne informacije o takvim stvarima?

Tu se radi se o široj priči odnosno o velikim obećanjima politike i ekonomije  koja polazi od toga su su svemirske inicijative važne jer one pokreću inovacije koje utječu na svakodnevni život, od bolje tehnologije i praćenja klime do novih radnih mjesta. Potiču znatiželju i otvaraju vrata budućim mogućnostima poput svemirskog turizma i održivog istraživanja. Ukratko, teza je da napredak gore u svemiru ujedno oblikuje i naš svijet ovdje dole.

Znate li ko je Robert Sufer (Robert Soofer)?

To je čovek koji je još u prethodnoj Trampovoj administraciji bio zadužen za nuklearnu i raketnu odbranu i očigledno sada smatra da je vreme za realizaciju svojih ideja. U vladinom dokumentu, iz kojeg citira magazin Njuzvik, Sufer insistira da su SAD dugoročno nedovoljno zaštićene od napada raketama dugog dometa iz Rusije, Kine ili Severne Koreje – prema njegovim rečima, opasnost je „stvarna i raste“.

Njegov plan uključuje početnu investiciju od tri milijarde dolara, kao i do pet milijardi dolara godišnje za raketnu odbrambenu agenciju kako bi kupili svemirske presretače raketa i „oružja usmerene energije“, poput laserskih topova. Time se vraćam na ideju postavljanja „svemirskog štita“ iznad SAD sa početka ove epizode. I to da bih naglasio da čitavu ovu prilu koju ste čuli valja uzeti ozbiljno ali i uslovno.

Famozni laseri

Jer, u njoj ima i elemenata propagande i naučne fantastike. Svi znamo kako izgleda tipična scena iz naučno-fantastičnih filmova u kojima neki laser iz orbite prži ciljeve na Zemlji. To nije „tek tako“ moguće, iako Robert Sufer stvara utisak da jeste. U stvarnosti bi bila potrebna mnogo veća energija, preciznost i tehnologija od onoga što je trenutno dostupno. Jer, laser ne može da prođe kroz atmosferu bez smetnji koje bi morao da savlada.

Osim toga, takvi laseri bi moralil biti izuzetno moćni. Trenutno postojeći to nisu. Dalje: laser bi morao precizno da cilja određene tačke na Zemlji, uzimajući u obzir rotaciju planete, njen oblik i druge varijable. To zahteva neverovatnu preciznost u usmeravanju. Stvar se trenutno istražuje, ali smo još daleko od „Zvezdanih ratova“, iako je Ronald Regan još osamdesetih godina hteo da mislimo da će oni brzo postati realnost. Ja sam Saša Bojić – hvala Vam na pažnji.