Godine 1990, tačnije 18. marta, oko ponoći su u muzej "Isabella Stewart Gardner" u Bostonu ušetali pljačkaši. Vezali su čuvare i tokom sat vremena birali umetnine koje će odneti. Odneli su ukupno 13 umetničkih dela, a procenjuje se da vrednost ukradenih stvari iznosi više od 500 miliona dolara.
"Dobro veče. Mi smo policajci i došli smo zbog dojave o remećenju javnog reda i mira". Tim rečima su dvojica kriminalaca započela najveću krađu privatnog vlasništva u svetskoj istoriji. Usprkos svim naporima američkih istraživača, usprkos nagradi od pet miliona dolara za informacije o pljačkašima, slučaj do danas nije rasvetljen.
Izabela Stjuart Gardner bila je pomalo netipična bogatašica. Volela je umetnost i skupljala je vrhunska dela gde god je stigla. Umrla je davne 1924. godine, a iza sebe je ostavila bogatu kolekciju umetnina i drugih vrednosti. Muzej koji i danas nosi njeno ime nije menjao postavku otkako ga je Gardner osnovala, a prazni okviri ukradenih slika i danas stoje tamo.
Među ukradenim delima nalazio se i “Koncert” holandskog slikara Jana Vermera, trenutno najskuplja ukradena slika svih vremena. Procenjuje se da vredi oko 200 miliona dolara. Kome su prodati ilegalni predmeti? To se, naravno, ne zna, ali policija polazi od toga da oni imaju svog kupca do kojeg, nalažost, ne može da se dođe, jer takvi ljudi imaju mnogo novca i sredstava da zametnu trag svoje trgovine.
Ilegalne umetničke kolekcije odgovaraju filmskom klišeu
Ipak, i ta situacija je pokazala da postoje takvi kolekcionari, baš onakvi kakvim su prikazani u mnogim špijunskim filmovima. Kolekcionari koji takve umetničke predmete ne smeju nigde da izlože. I drže ih u sefovima daleko od očiju javnosti. I time hrane uglavnom – samo svoj ego.
Ne mogu da isključim mogućnost da je neko takav zaista i ljubitelj umetnosti. Ali ideja da se originalno umetničko delo ima samo za sebe, da se milionima drugih ljubitelja umetnosti uskrati mogućnost da ga vide, meni je strana.
U gansterskim filmovima se, međutim, često pojavljuju bogati „ljubitelji umetnosti“ koji kriminalce papreno plaćaju kako bi za njih ukrali neku sliku ili skulpturu ili umetnički predmet, na primer, Faberžeovo jaje. Prema filmskom klišeu, to jesu poznavaoci umetnosti koji imaju odvojene kolekcije legalno i ilegalno kupljenih umetničkih predmeta.
A kakve je situacija u našoj slikarskoj stvarnosti? Šta košta najviše, a koliko svako od nas ima mogućnosti da dođe u posed umetničke slike koja mu se dopala? I kako se u svemu kotira tzv. NFT-umetnost: ono kada posedujete sliku koja fizički ne postoji, već je samo virtuelna ?
Top 3 po ceni
Krenimo redom. Evo najpre ko se nalazi na prva tri mesta najaktuelnije večite liste:
Mesto broj 3: „Žene iz Alžira“ (Les femmes d'Alger), verzija O) Pabla Pikasa, slika iz serije od 15 slika velikog majstora kubizma, iz 1955. godine. Sliku je preko aukcijske kuće Kristis kupio anonimni ljubitelj za 179,4 miliona dolara. To je istovremeno i najskuplje prodata Pikasova slika.
Na mestu br. 2 je jedan od portreta Merilin Monro koje je naslikao Endi Vorhol (Andy Warhol), ovaj ima plavkastu pozadinu, zove se „Šot sejdž blu Merilin“ (Shot sage blue Marilyn) i prodat je takođe kupcu koji je hteo da ostane anoniman za 195 miliona i 40 hiljada dolara.
A na prvom mestu je slika Leonarda da Vinčija (Leonardo da Vinci) „Salvator Mundi“, iz 16. veka, reč je o portretu Isusa Hrista naslikanom na komadu orahovog drveta dimenzija 65,6 sa 45,4 centimetra i prodata je takođe preko Kristisa za 450.300.000 dolara. Njen kupac nije želeo da ostane anoniman i to je princ i premijer Saudijske Arabije Mohamed bin Salman, čije ime mediji rado skraćuju jednostavno kao MBS.
450 miliona dolara. Samo da podsetim na onu pljačku stoleća od malopre gde je vrednost pokradenih predmeta iznosila 500 miliona evra. Ne znam i ne želim ni da zamislim kako je, čime i kime, MBS obezbedio svoju umetničku zbirku od krađa. Ali naravno da se umetnička dela ne prodaju samo na aukcijama najmoćnijih aukcijskih kuća kao što je Kristis. Postoje i mnogo manje aukcijske kuće. Evo, jedna se nalazi na 500 metara od mesta gde stanujem. Nova zgrada, velika, sa vrlo malo prozora, i kad god prolazim pored nje imam utisak da tu nema nikoga i da se ništa ne dešava. Poslovanje se dakle odvija vrlo diskretno.
No, uz sve to je nedavno počelo i „ludilo“ sa basnoslovnim cenama digitalnih slika. To je takozvana NFT-umetnost. Za koju su takođe plaćani milioni.
NFT – digitalna umetnost: da li je pomama nestala?
Pre otprilike tri godine pojam NFT umetnost postao je sveprisutan u javnom prostoru. Od CNN-a preko Twittera i TikToka, svuda se pričalo o pojmu ‘NFT art’, tome šta je to zapravo i, još važnije, može li se od toga – zaraditi. Koleginica Maja Marić pomoći će nam da ponovimo, za one koji možda tada nisu pratili, šta je to NFT umetnost?
NFT je kratica za "Non Fungible Token", ali mnogima taj pojam ne znači puno. Da bismo razumjeli što je nezamjenjivi token, moramo razumjeti što je zamjenjivi token. Uzmimo novac kao primjer: novčanica od 100 eura može se zamijeniti za pet novčanica od 20 eura i još uvijek ima istu vrijednost. To znači da je novčanica od 100 eura zamjenjivi token ili žeton, što bi mu bio doslovan prijevod.
NFT umjetnost odnosi se na digitalna umjetnička djela koja se kupuju, prodaju i posjeduju pomoću nezamjenjivih tokena (NFT). NFT-ovi su jedinstvena digitalna imovina pohranjena na blockchainu. A blockchain je, ukratko, baza podataka koja se ne nalazi na jednom mjestu, već je čine manje baze (blokovi) koje su međusobno digitalno povezani, a koji sadrže informacije o digitalnim transakcijama bilo koje vrste: od vlasničkih listova, preko podataka iz knjige rođenih, do ugovora kojim se regulišu autorska prava.
Za razliku od kriptovaluta poput Bitcoina, koje su zamjenjive (što znači da je svaka jedinica identična bilo kojoj drugoj jedinici), ovi žetoni digitalnih umjetničkih djela su nezamjenjivi, što znači da je svaki jedinstven ili ima različita svojstva.
Kada ovu novčanicu od 100 eura potpiše Banksy, ona postaje jedinstven proizvod. Njegovu vrijednost puno je teže odrediti jer više ne vrijedi samo pet novčanica od 20 eura. To znači da se nezamjenjivi token ne može zamijeniti za istu vrijednost. To također znači da, kao i kod svakog ulaganja, njegova vrijednost može porasti ili pasti u budućnosti ovisno o okolnostima.
Pa da sada zaokružim - NFT je digitalna imovina koja postoji isključivo u digitalnom svemiru – ne možete je dirati, ali ju možete posjedovati. To može biti bilo koja digitalna datoteka: umjetničko djelo, članak, glazba ili čak meme poput "Disaster Girl", poznate slike djevojčice koja se vragolasto smije i gleda u kameru, dok iza nje gori kuća, a čija je originalna fotografija prodana za pola milijuna dolara 2021. godine.
Jasno, ali ljudima koji slušaju o krađi Mona Lize ili o pričama vezanim uz Fabergéova jaja cela fama oko NFT-a može delovati banalno pošto nemamo fizičku, opipljivu stvar o kojoj govorimo.
Da, eto ti prokletstvo modernog svijeta! Sad ozbiljno, sve je krenulo od toga da se potvrdi vlasništvo nad digitalnom umjetnosti. Kada netko kupi NFT, u biti kupuje vlasnička prava nad digitalnim umjetničkim djelom, iako kopije umjetničkog djela mogu biti dostupne negdje drugdje na internetu.
A Blockchain je tu da bilježi svaku transakciju koja uključuje taj digitalni žeton, što olakšava provjeru povijesti vlasništva i autentičnosti. U konačnici, ovaj proces ima za cilj omogućiti ljudima koji stvaraju digitalnu umjetnost da dobiju službena priznanja za svoj rad, baš kao što je recimo Gustav Klimt zaslužan za "Poljubac".
Živimo u digitalnom svijetu tako da je bilo donekle i logično da se i ta sfera prilagođava postojećim pravilima i zakonima. Istina, možda se malo romantike ubije samim time što morate baratati ojmovima kao što su blockchain, kriptovaluta, ethereum, bitcoin i sl.
A je li tu bilo nekih slučajeva krađa i skandala?
Naravno. jedan od najčešćih skandala uključuje plagijat, gdje se digitalna umjetnost iskuje kao NFT bez pristanka ili znanja izvornih umjetnika. To je dovelo do slučajeva u kojima umjetnici otkriju da netko drugi prodaje njihov rad kao NFT. Tako je Platforma OpenSea naišla na kritike zbog lakoće s kojom korisnici mogu kovati ovakve primjere digitalne umjetnosti, što je dovelo do incidenata u kojima su umjetnine ukradene s platformi kao što je DeviantArt i učitane kao NFT-ovi bez dopuštenja.
Tu je i problem standardne, da tako kažem, klasične prijevare - Projekt "Evolved Apes" bio je značajan slučaj u kojem je anonimni programer koji je stajao iza projekta nestao nakon što je prikupio oko 798 ETH (otprilike 2,7 milijuna dolara u to vrijeme). Sredstva su trebala biti iskorištena za daljnji razvoj projekta, ali umjesto toga, programer je nestao, ostavljajući investitore i zajednicu bez ičega.
Postoje i slučajevi gdje se pere novac kroz NFT umjetnost, gdje se prodaju tokeni napuhanih, nerealnih vrijednosti, a dosta se pričalo i o problemu preporuke slavnih osoba (što je opet samo klasično napuhavanje vrijednosti), ali i negativan utjecaj na okoliš koji NFT ima.
Kako sada to ako pričamo o vlasništvu nad digitalnom stvari?
Pa neki umjetnici i ekološki aktivisti kritizirali su NFT platforme zbog njihovog visokog ugljičnog otiska, tvrdeći da potrošnja energije potrebna za kovanje i trgovinu digitalnim tokenima doprinosi klimatskim promjenama. Ova zabrinutost je dovela do toga da neki umjetnici odbiju sudjelovati na NFT tržištu ili traže održivije alternative blockchaina. A krenulo je od toga što je većina NFT-ova iskovana na Ethereum blockchainu, koji je donedavno koristio energetski intenzivan mehanizam konsenzusa dokaza o radu.
Ethereum je blockchain mreža koju možete koristiti za obavljanje transakcija, komunikaciju i izgradnju aplikacija i organizacija dok zadržavate kontrolu nad svojim podacima. Ethereum nije samo mreža za plaćanje, već nudi i igre, društveno umrežavanje i financijske usluge.
A zašto više ne pričamo toliko o NFT umetnosti kao pre nekoliko godina? Je li se zanimanje izgubilo?
U medjuvremenu je situacija s NFT umjetnošću značajno evoluirala od eksplozivnog porasta popularnosti 2021. Iako se početna pompa ohladila, NFT-ovi ostaju značajan dio digitalne umjetnosti i blockchaina. Tržište je sazrelo, s fokusom na održivije prakse, poboljšanu sigurnost i praktične primjene izvan pukog vlasništva.
Mnogi digitalni umjetnici nastavljaju koristiti NFT kao način unovčavanja svog rada. Iako se tržište stabiliziralo, još uvijek pruža održivu platformu za umjetnike da prodaju svoje kreacije i dosegnu globalnu publiku bez oslanjanja na tradicionalne galerije ili posrednike.
A pokušava se premostiti i taj tradicionalno – digitalni jaz. Pa su tako neke tradicionalne umjetničke institucije počele istraživati ove nezamjenjive tokene, bilo njihovim uključivanjem u izložbe ili nuđenjem vlastitih NFT kolekcija. Pričamo, dakle, o British Museum-u, o francuskom, the Centre Pompidou, pa sve do Moco muzeja, specijaliziranog baš za ovakvu umjetnost, sa prostorima u Londonu, Barceloni i Amsterdamu.
Tržište u „stvarnom životu“
Eto tako stoje stvari sa digitalnim umetničkim „remek-delima“. No, mimo svetske elite, digitalne ili analogne, i van aukcijskih kuća postoji vrlo živo tržište umetnina. Toliko živo da ni u vremenu nakon proglašenja pandemije korina-virusa nije zamrlo, naprotiv. Galerije su tada bile zatvorene, ali je zato trgovina preko interneta dobila nov zamah. Kada su protivpandemijske mere prestale da važe, galerije su pootvarane, ali se nisu povukle sa interneta i sada sprovode takozvanu hibridnu strategiju. U „umreženom“ svetu je to mnogim trgovcima i kolekcionarima zapravo bitno olakšalo život, jer je pristup umetničkim delima olakšan.
U poslednje tri godine je u svetu značajno poraslo interesovanje za savremenu umetnost i obrt koji se ostvaruje u trgovini delima naših savremenika čini četvrtinu kompletnog obrta u trgovini umetničkim delima. To ranije nije bio slučaj.
Za razliku od toga, vrednost umetničkih dela nastalih posle Drugog svetskog rata u istom periodu se uvećala, ali ni za polovinu rasta koji su imala dela naših savremenika. To se vidi i po listama dela za koja se na aukcijama plaćaju visoke cene, jer su tu u poslednje tri godine redovno prisutna i dela umetnika kao što su Žan-Mišel Baskija, Benksi (Banksy) ili Jošitomo Nara (Yoshitomo). Na primer, Baskija je samo 2012. godine prodao slika u ukupnoj vrednosti od 303 miliona dolara.
Najmanje njih je - najskuplje
No, ovde sve vreme još uvek govorim samo o najskupljim slikama i najvećim brojkama. To inače ima i jedan razlog koji nema mnogo veze ni sa mnom ni sa našim podkastom, već se zove: „Pravilo nejednake raspodele“ a neki ga zovu i Prajsov zakon, po britanskom istraživaču Dereku Džonu Desola Prajsu (Derek John de Solla Price) koji je ukazao na tu zanimljivu pojavu.
Već znamo da jedan odsto svetskog stanovništva poseduje isto koliko i 50 odsto onih koji imaju najmanje. Ali isti brutalan princip nejednake raspodele važi i u kreativnoj privredi. Tako na primer najveći deo naučnih radova piše samo mali broj naučnika a mala muzička elita proizvodi gotov čitavu komercijalnu muziku. Najveći broj prodatih knjiga piše samo šačica pisaca ako znamo koliko ih uopšte ima. U SAD, na primer, godišnje se objavio milion i po novih knjiga. Ali samo 500 njih se proda u više od 100.000 primeraka.
Slično je i sa klasičnom muzikom: Najveći broj simfonijskih orkestara širom sveta izvodi uglavnom muziku samo četvorice kompozitora – Baha (Bach), Betovena (Beethoven), Mocarta (Mozart) i Čajkovskog. I kada uzmemo samo jednog od njih, na primer Baha: njegovo muzičko delo je tako obimno da bi recimo ručno prepisivanje svih notnih zapisa trajalo decenijama. Ali, i od njegovih kompozicija se izvodi samo jedan mali deo. Sviraju se samo „hitovi“. Tako da šačica klasičnih kompozitora čini gotovo kompletnu klasičnu muziku koja se danas izvodi .Svi drugi su daleko ispod svetskih tiraža.
A nas sada zanimaju upravo likovni umetnici i kupci njihovih dela koji su ispod svetskih tiraža. Oni za koje se ne zanimaju ljudi poput Mohameda bin Salmana. Takvi umetnici izlažu svoja dela uglavnom u privatnim galerijama, ali čitav svet može da vidi slike tih dela na internetu. Dakle slike tih dela, koja fizički postoje, za razliku od onih NFT-ovskih.
Kolike su „normalne“ cene slika?
Hiljade i desetine hiljada slikara pokušavaju da dobro žive od svoje umetnosti. I tu su cene mnogo skromnije nego na aukcijama. Kreću se između 2000 i 50.000 evra. Umetnici koji na takvim berzama dobro prolaze su, recimo, Žan-Baptist Bernade (Jean-Baptiste Bernadet), Francisko Larios (Larrios), Su Ju (Yu), Gijom Pješo (Guillaume Piechot) ili Olha Stefanijan (Stephanian).
Sve su to umetnici koji upravo postaju velike svetske zvezde i uz malo sreće njihove slike možete kupiti i za 5 do 8 hiljada evra. Osim toga, način prodaje je modernizovan toliko da većina ozbiljnih internet-galerija nudi mogućnost da kupljenu sliku testirate kod kuće dve nedelje, uz mogućnost povraćaja novca ako niste zadovoljni.
I tako možete da okačite sliku u dnevnu sobu i posmatrate koliko dolazi do izražaja u koje doba dana, pri veštačkom osvetljenju noću, da li Vam se slaže sa tapetama ili nameštajem i slično. Dakle u suštini isto kao kada kupite uramljenu sliku u Ikei za 25 evra. Čak ćete nju teže moći da vratite. Umetnici su danas u najvećoj mogućoj meri predusretljivi prema kupcima.
To nije nikakvo čudo ako imamo u vidu da recimo samo u Berlinu danas postoji oko 9000 slobodnih umetnika i da daleko najveći broj njih ne može da živi od svoje umetnosti pa mora da radi sasvim prozaične dodatne poslove. Samo manjina ima mogućnost da izlaže, štampa kataloge i dobija recenzije.
Nadalje, danas nema slilkara koji može da proda išta ako nema svoju virtuelnu radnju na internetu. Takozvani self-marketing je postao sve i svja. Niko iz kategorije „većinska savremena umetnost“ ne može sebi da obezbedi menadžera koji bi se starao o svemu da bi umetnik mogao da bude posvećen samo slikanju. I svi se nadaju proboju na tržištu. Čuveni pevač i glumac Hari Belafonte (Harry) je jednom rekao: „Bilo mi je potrebno 30 godina da preko noći postanem slavan“. Današnji likovni umetnici spadaju u ljude koji najbolje razumeju tu izjavu.
I zato se oni sve vreme kreću trnovitim stazama na kojima moraju da upoznaju stotine ljudi, promotere, agente, predstavnike medija i stalno rade na održavanju tih kontakata. To je naporan i nezahvalan posao. No, dokle god kvalitet dela ne merimo cenom i ne nastojimo da posedovanjem neke slike ostvarimo društveni prestiž – likovna umetnost će nam ostati dostupna.